Współczesny sport to złożony proces wymagający od trenerów wszechstronnej, opartej o naukowe podstawy i służącej praktyce wiedzy. Proces szkoleniowy musi być precyzyjnie zaplanowany i podlegać mechanizmom kontroli, które potwierdzają (lub nie) słuszność zastosowanych rozwiązań treningowych.
Kontrola treningu ma na celu wprowadzanie doskonalszych rozwiązań w procesie treningu na poziomie bieżącym, operacyjnym i okresowym. Stwarza to możliwość m.in. natychmiastowej lub okresowej oceny stanu wytrenowania zawodników, umożliwiając wprowadzania korekt do programu.
Ważny [1995] i Sozański [1996] twierdzą, że przy dzisiejszym rozwoju technologii treningu daleko zaawansowana i specjalistyczna kontrola jest jedyną drogą dla rozwoju
i usprawnienia procesów treningowych i osiągania coraz lepszych rezultatów.
Kontrola, to badanie lub proces poznawczy polegający na określeniu stanu aktualnego oraz porównaniu go do zaplanowanego. Jest istotnym elementem kierowania procesem treningu, dostarczając trenerowi i zawodnikowi informacji na temat realizacji poszczególnych zadań w cyklach o różnym czasie trwania.
Bartkowiak [1999] dokonał podziału systemu kontroli ze względu na okresy szkolenia w trakcie rozwoju pływaka. I tak na etapie wszechstronnym, kontroli podlegać powinny szeroko pojęte elementy decydujące o określeniu przydatności do danej dyscypliny sportu oraz grupy treningowej. Są to stan zdrowia, poziom rozwoju fizycznego i osobniczego oraz cech specyficznych. Na etapie szkolenia ukierunkowanego kontrola obejmuje badania z pierwszego etapu, oraz bardziej uściślone informacje na temat specyficznych zdolności motorycznych, przyszłej budowy ciała oraz profilu energetycznego. Obejmuje także ocenę okresową i bieżącą. W trzecim etapie – szkolenia specjalistycznego – kontrola obejmuje analizę techniki, działalności startowej, ocenę dynamiki zmian wyniku sportowego, poznanie i ustalenie profilu energetycznego zawodnika, pomiary stężenia poziomu kwasu mlekowego we krwi – celem bieżącej i okresowej oceny zastosowanych obciążeń treningowych [Bartkowiak 1999].
Kontrola treningu w pływaniu wymaga wykorzystania różnorodnych urządzeń
i aparatury pomiarowej, której zastosowanie jest utrudnione z uwagi na specyficzne warunki środowiska wodnego. W tym celu wykorzystuje się dostępne sposoby pomiaru z wykorzystaniem aparatury lądowej. Przykładowo Płatonow [1997] zaproponował do oceny poziomu siły u pływaków tzw. ławeczkę biokinetyczną pozwalającą na zbadanie siły w warunkach dynamiki. W tym przypadku wykorzystuje się informacje pochodzącą z badania siły ramion podczas pracy maksymalnej przy regulowanym elektronicznie obciążeniu. Można w trakcie badania poczynić także obserwacje dotyczące poprawności technicznej wykonywanych ruchów, a na podstawie uzyskanego materiału pomiarowego wyciągnąć wnioski dotyczące planowania treningu siły.
Wytrzymałość jest cechą motoryczną, którą najlepiej byłoby badać w warunkach działalności startowej. W praktyce trenerskiej najlepsze do oceny poziomu wytrzymałości są specjalne testy. Ich dobór powinien być uzależniony od celu prowadzonego badania [Wojcieszak 1985].
Większość testów pozwala ocenić poziom adaptacji układu krążeniowo-oddechowego do wysiłków submaksymalnych i maksymalnych. Najbardziej popularną próbą w tym przypadku jest pomiar maksymalnego zużycia tlenu (VO2max) najczęściej wykonywany na ruchomej bieżni lub ergometrze oraz 30 sekundowy test wytrzymałości anaerobowej Wingate [Wojcieszak 1985, red. Ulatowski 1992].
Najczęściej do oceny poziomu wytrzymałości trenerzy wykorzystują specjalnie skonstruowane testy pozwalające badać możliwości tlenowe lub beztlenowe zawodników [Bartkowiak 1999, Płatonow 1997, Ronikier 1992]. Zawodnik wykonując określony wysiłek wykorzystuje odpowiedni procent swojego potencjału tlenowego (poziomu wydolności). Procent ten zależny jest od stanu wytrenowania zawodnika oraz specyfiki wysiłkowej konkurencji. Najważniejszym dla efektywności treningu wydaje się określenie tzn. progu przemian beztlenowych PPA [Przybylski i wsp. 1996]. Jest to intensywność wysiłku powodująca nagromadzenie kwasu mlekowego we krwi na poziomie 4 mmol/l, przy którym następuje przejście z wysiłku tlenowego do beztlenowego.
Po raz pierwszy pojęcie progu przemian beztlenowych zostało użyte przez Hollmanna i wsp. [za Zdanowicz 1992]. Obserwując wysiłki z narastającym obciążeniem oznaczyli oni moment, w którym tempo wentylacji płuc zaczęło przerastać pobór tlenu.
W roku 1964 Wassermann i Mcllroy nazwali ten punkt progiem przemian beztlenowych
[za Zdanowicz 1992].
Filozofia stosowania obciążeń z wykorzystaniem wiedzy na temat progu przemian beztlenowych znalazła praktyczne wykorzystanie w sporcie. Wiedząc, że intensywność pracy podczas wysiłku o wzrastającej intensywności pozwala określić moment, kiedy następuje nagły i stały wzrost poziomu kwasu mlekowego we krwi, trenerzy wykorzystują ten fakt do planowania najkorzystniejszych prędkości w których kształtowana jest wytrzymałość tlenowa [Dorywalski i wsp. 1992, za Przybylski i wsp. 1996, Rolski, Lach 1996].
Wiedza ta posłużyła też do opracowania specjalistycznych testów kontroli poziomu wytrenowania. W pływaniu do oceny poziomu przygotowania stosuje się serie przepływanych odcinków z określoną prędkością [Płatonow 1997]. Najczęściej stosownym sposobem kontroli na etapie szkolenia specjalnego jest test 8 x 200 metrów z narastającą prędkością pływania. W latach siedemdziesiątych podwaliny pod opracowanie tego testu położyli niemieccy badacze. Prekursorami w tej dziedzinie byli Pansold i Rudolph [Pansold i wsp. 1993,Rudolph 1994, Heck 2004, Popow 2000], którzy szczegółowo określili zasady postępowania podczas realizacji testu oraz opracowali program do wykreślania krzywej mleczanowej. Pływacy w trakcie testu pokonują ośmiokrotnie dystans 200 m wybranym stylem w ściśle zaplanowanych czasach. Test jestł podzielony na 5 części, a po każdej z nich pobierana jest krew z płatka ucha i przy użyciu aparatu do pomiaru stężeni kwasu mlekowego oznaczono jego poziom we krwi (mml/l) zgodnie z wytycznymi autora próby, niemieckiego badacza Pansolda . Na podstawie zebranego materiału (wielkości zakwaszenia krwi, prędkości pływania na poszczególnych poziomach testu) wykreślono krzywą mleczanową, identyfikujący poziom przygotowania wytrzymałościowego.
Podobny program „TEST AT” został opracowany w Zakładzie Teorii Sportu AWF Warszawa i również jest szeroko stosowany do kontroli treningu w pływaniu. Programy te pozwalają na podstawie szybkości pływania wynikającej z pokonania dystansu, oraz z wartości tętna oraz stężenia mleczanu we krwi – wyznaczyć prędkość przy której zakwaszenie krwi będzie wynosiło 4 mmol/l. Dokonując analizy wprowadzonych parametrów i w oparciu o matematyczne wyliczenia programy te wyznaczają również prognostyczne prędkości pływania przy różnym stężeniu mleczanu we krwi (intensywność wysiłku). Dzięki wynikom z testów mleczanowych można także dokonywać okresowej kontroli zmian stanu wytrenowania porównując krzywe laktatowe z badań w różnych okresach treningu [Kosmol 1997].
W oparciu o doświadczenia własne stwierdzono (porównując wyniki testów mleczanowych z wielkością zastosowanych środków treningowych), że nie zawsze przekładają się one na osiągane rezultaty sportowe. Kosmol i wsp. [1998, 2000, 2003, 2004] stwierdzili analizując podobny proces, że na osiągnięcie wysokiego poziomu sportowego mogą mieć także wpływ inne cechy, np. technika, koordynacja ruchowa, gibkość i wiele innych.
Z kolei kontrola szybkości na etapie szkolenia specjalnego powinna dotyczyć tak całości jak i pojedynczych ogniw struktury ruchu startowego [Sozański 1999]. Według Płatonowa [1997] całościowej oceny efektywności startu, pierwszych ruchów oraz absolutnej prędkości najczęściej dokonuje się poprzez określenie czasu pokonania odcinków 25-50 m. Dla oceny lokalnej dyspozycji szybkościowej wykorzystuje się wiele różnych wskaźników. Służą temu pomiary czasu od sygnału startowego do pierwszych ruchów przygotowawczych, od pierwszych ruchów przygotowawczych na starcie do oderwania nóg, czas pokonania pierwszych 15 m dystansu świadczący o efektywności lotu, wejścia do wody i poślizgu. Doskonałą informacją o poziomie wyszkolenia szybkości jest ocena maksymalnej prędkości pływania [m/s], tempa ruchów [min], kroku pływackiego [cm], prędkości ruchu dłoni w trakcie głównej części pociągnięcia w trakcie pływania z maksymalną prędkością [m/s].
Kontrola gibkości polega na pomiarach kątowych i liniowych w stawach ramiennym, skokowo-goleniowym oraz w stawach kręgosłupa.
W codziennej praktyce trenerskiej wykorzystuje się tu wiele ćwiczeń polegających na zmianie prędkości pływania, tempa ruchów ramion, oraz ich rytmu. Ćwiczenia te są wykorzystywane nie tylko dla podnoszenia poziomu przygotowania fizycznego, ale poprzez wnikliwą analizę struktury ruchu pozwalają na ocenę koordynacji [Płatonow 1997].
Wyjątkowego znaczenia nabiera kontrola techniki pływania, która wydaje się mieć kluczowe znaczenie w osiągnięciu wyników. Dokonywanie bieżącej i okresowej oceny długości kroku pływackiego oraz częstotliwości cyklu ruchowego, porównywanie ich do wcześniej zarejestrowanych i wzorcowych danych pozwala na dokonywanie potrzebnych korekt w tym zakresie. Stwierdzono zależność pomiędzy częstotliwością ruchu (frekwencją) i długością kroku pływackiego. Zawodnicy w zależności od szybkości pływania zmieniają stosunek frekwencji ruchów do długości kroku pływackiego. Jest to przejawem zaburzeń techniki wykonywanych ruchów w związku ze zmęczeniem wynikającym z narastającej prędkości pływania. Odpowiednia praca treningowa pozwala na opanowanie zdolności kontrolowania tych parametrów w trakcie wyścigu [Kosmol 1998, Sanders 2006].
Osiągnięcia technologiczne pozwalają we współczesnym treningu wykorzystywać aparaturę, która dostarcza trenerowi natychmiastową informację (biochemiczną, biomechaniczną, fizjologiczną) o zawodniku. Przykładowo aparaty do pomiaru stężenia kwasu mlekowego we krwi Scout wciągu 15 sekund dostarczają informacji, którą można wykorzystać do skorygowania zarówno wielkości zaplanowanych obciążeń a w szczególności intensywności zadania treningowego.
Obok metod związanych z określaniem wielkości obciążeń treningowych przez wykorzystanie aparatów do pomiaru parametrów krwi, metodą prostszą i również bardzo skuteczną jest zastosowanie sport-testera. To nieinwazyjne urządzenie służy do pomiaru częstotliwości skurczów serca (HR). Mleczko i Żarek [1991] uważają jednak, że wykorzystanie wyników HR do oceny intensywności pracy a tym samym określenia jej rodzaju (wysiłek tlenowy lub nie) bez znajomości bodźca, który je wywołał często nie wystarcza do oceny charakteru obciążeń.
Kontrola treningu i potreningowych zmian zachodzących w organizmie zawodników jest procesem trudnym i bardzo złożonym. Dlatego też trener powinien poszukiwać jak największej ilości informacji dotyczących stanu wytrenowania podopiecznych oraz wielkości obciążeń, które zaplanował i zrealizował. Na etapie specjalnym szkolenia wielkiej wagi nabierają też inne elementy mające wpływ na wynik. Kontroli podlegać powinien stan zdrowia zawodników. Przeciążenia wynikające z wielkości zastosowanych obciążeń treningowych zmuszają dzisiaj do ciągłej kontroli nie tylko zdrowia, ale np. parametrów biochemicznych krwi. Zachowanie równowagi wielu jej składników w tym szczególnie magnezu, żelaza, potasu, są niezbędnym elementem przygotowania do działalności startowej. Do oceny poziomu zmęczenia może posłużyć np. kinaza keratynowa wytwarzana przez mięśnie w trakcie.
W codziennej praktyce sportowej trener kontroluje wiele róznych elementów. Obok tradycyjnych pomiarów masy ciała (wagi) oceniana jest zawartość beztłuszczowej masy ciała oraz zawartość tkanki tłuszczowej. Wszelkie informacje tego rodzaju pozwalają na skuteczną ocenę wielkości stosowanych obciążeń w odniesieniu do zapotrzebowania na energię potrzebną do pracy i zaplanowania odpowiedniej diety. Kontroli podlega także ilość wypijanych płynów dobowo lub podczas zajęć treningowych składająca się na tzw. bilans wodny. Działania te mają zapobiegać zaburzeniom w gospodarce elektrolitowej organizmu, które sprzyjają osłabieniu zawodnika a w skrajnych przypadkach prowadzą do przetrenowania [Łapucha 2006, Ziemlański 1985].
Bardzo ważną składową przygotowania sportowego jest przygotowanie psychologiczne. Stres związany z realizacją ciężkich zadań treningowych oraz startem w zawodach powoduje ogromne trudności w skutecznej walce o zwycięstwo. Wynikające z tego zaburzenia emocjonalne bardzo często wpływają na relacje zarówno między trenerem i zawodnikiem jak i między zawodnikami w grupie. Mają także bardzo duży wpływ na realizację programu treningu i efektywność startów w zawodach. Określenie rodzaju osobowości, temperamentu, a także sposobów komunikowania się
w takich przypadkach jest nieodzowne dla realizacji zadań treningowych i podjęcia skutecznej rywalizacji w zawodach. Służą temu testy psychologiczne, między innymi Kwestionariusz Osobowości R.B. Catella [Gąsowski 1988].
Środowisko wodne stwarza istotne problemy dotyczące możliwości oceny poprawności technicznej wykonywanych elementów przez pływaka. W ostatnich latach nastąpił duży postęp w tej materii i dzięki np. kanałom o regulowanym przepływie wody umożliwiającym trójwymiarowy zapis video przez szklane ściany, czy chociażby wykorzystanie podwodnych kamer uzyskujemy coraz więcej informacji niezbędnych do pracy nad techniką ruchu. Równie ważnym elementem pracy nad doskonaleniem techniki jest zapis video oraz jego analiza przy wykorzystaniu programów komputerowych (np. Dartfish) dokonany podczas zawodów. Tego typu analiza dotyczy przede wszystkim techniki i szybkości wykonywania startów oraz nawrotów, a także ocenie długości kroku pływackiego i frekwencji ruchów. Specjalistą o światowym uznaniu w tej dziedzinie jest Prof. R. Haljand z Estonii specjalizujący się w dokonywaniu oceny poprawności techniki na podstawie zapisu video [Haljand 1995].
